Παραμύθια λαϊκά απ' τα χώματα της Μάνας Μικρασίας

 

Παραμύθια λαϊκά απ’ τα χώματα της Μάνας Μικρασίας

(Του Ξεριζωμού και της Μνήμης: 1922-2022)

Εκδόσεις Εύμαρος, 2022

 

Κριτική προσέγγιση του Δημήτρη Φιλελέ

 

Όλοι γνωρίζουμε ότι τα παραμύθια μάς λένε “ψέματα”, όπως εξίσου καλά γνωρίζουμε ότι μέσα από τα “ψέματα” αυτά μάς αποκαλύπτονται με τρόπο μοναδικό οι πιο σημαντικές αλήθειες για τη ζωή, οι εμπειρίες διοχετεύονται με τον προφορικό λόγο από τις παλιότερες στις νεότερες γενιές και διαμορφώνουν προσωπικότητες ανθεκτικές όταν οι συγκυρίες απαιτούν οι άνθρωποι να στέκονται στο ύψος των περιστάσεων.

Έχουν, όμως, μια ακόμα προϋπόθεση τα παραμύθια για να φτάσουν στον στόχο τους˙ εκτός από στόματα και αυτιά ανοιχτά, ανοιχτές χρειάζεται να είναι και οι καρδιές των ανθρώπων.

Ο λαογράφος και προφορικός αφηγητής Δημήτρης Β. Προύσαλης μελετά την τραυματική εμπειρία της μικρασιατικής καταστροφής μέσα από τη λαϊκή μας παράδοση, μέσα από την προφορική μας λογοτεχνία, μέσα από τις ιστορίες των ανθρώπων που βίωσαν τον διωγμό από τον τόπο που γεννήθηκαν και τον εξευτελισμό που υπέστησαν ως πρόσφυγες. Βυθίζεται στις ρίζες της συλλογικής μνήμης, καταγράφει, επιλέγει και μας παρουσιάζει το μωσαϊκό των συναισθημάτων, των προσδοκιών, των φόβων και των διαψευσμένων ελπίδων των ανθρώπων που νίκησαν τον θάνατο.

Ο τίτλος “ Παραμύθια λαϊκά απ’ τα χώματα της Μάνας Μικρασίας” μας οδηγεί στην πρώτη επισήμανση: Ναι! Η Μικρασία είναι Μάνα Ελληνίδα. Μάνα που γέννησε παιδιά διάσπαρτα στην αντίπερα στεριά του Αιγαίου, αλλά και στην Προποντίδα και στην Καππαδοκία και στην Κιλικία. Κι αυτά τα παιδιά ριζοβόλησαν και γέννησαν πολιτισμό από την αρχαία εποχή μέχρι και τη νύχτα της μεγάλης φωτιάς στα 1922. Κι όσες φορές πολεμήθηκαν, σκλαβώθηκαν, εξανδραποδίστηκαν, άλλες τόσες φορές βρήκαν τη δύναμη να σηκώσουν το κεφάλι και να σταθούν ξανά στα πόδια τους.

Και ο τίτλος συμπληρώνεται: “Του Ξεριζωμού και της Μνήμης: 1922-2022”. Έτσι οδηγούμαστε στη δεύτερη επισήμανση: Ο ξεριζωμός των Ελλήνων της Μικρασίας από τα πατρογονικά χώματα δεν στάθηκε ικανός να ξεριζώσει και τη Μνήμη. Γιατί η Μνήμη είναι πιο ισχυρή, είναι εκείνη που μας δένει με το παρελθόν, μας διδάσκει και μας δίνει την ώθηση για να χαράξουμε το ελπιδοφόρο μέλλον.

100 χρόνια και πλέον μετά κρατάμε στα χέρια μας μια συλλογή παραμυθιών, μια συλλογή ανθρώπινων ιστοριών που κάποτε ακούστηκαν στη Σμύρνη, στο Αδραμύτιο, στο Αϊβαλί, στην Προύσα, στα Βουρλά, στο Λιβίσι, στην Πέργαμο, στα Φάρασα, στην Αλλάγια, στην Καππαδοκία, στα Κοτύωρα, στην Τραπεζούντα και σε τόσους άλλους τόπους, ταξίδεψαν στον χώρο και στον χρόνο και έφτασαν ως εμάς.

Ο ιχνηλάτης Προύσαλης σκαλίζει τα αρχεία στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Αναζητά το υλικό του με υπομονή και επιμονή στο Αρχείο του Λαογραφικού Φροντιστηρίου του Γ. Μέγα, στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, στην Ένωση Σμυρναίων, στο ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ. της Νέας Ιωνίας, στον Σύνδεσμο Μικρασιατών Κύπρου˙ αλλά και σε περιοδικές εκδόσεις όπως τα Μικρασιατικά Χρονικά, τα Χρονικά του Πόντου και το Δελτίο της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας.

Παράλληλα βρίσκεται σε συνεχή εγρήγορση και οι λαογραφικές του κεραίες λειτουργούν όπως των εντόμων την περίοδο της ερωτικής συνεύρεσης για μια ακόμα πληροφορία, για μια ακόμα ιστορία, για έναν ακόμα γέροντα ή γερόντισσα σε κάποιο μακρινό χωριό που θυμάται έστω και ένα παραμύθι από τότε.

Για να φτάσει η ώρα της μελέτης, της σύγκρισης, των συσχετισμών, μέχρι να σχηματοποιηθεί στα χέρια του το τελικό αποτέλεσμα.  Ο Προύσαλης, ανεξάντλητος δρομέας μεγάλων αποστάσεων, στο τέλος της διαδρομής, σταχυολογεί, αξιολογεί, επιλέγει και μας καταθέτει, όπως και σε όλα του τα πονήματα μέχρι σήμερα, ένα ευλαβικό απάνθισμα αφηγημάτων των ανώνυμων λαϊκών δημιουργών. Έτσι τα παραμύθια κατεβαίνουν από τα ράφια των επιστημονικών αρχείων και των βιβλιοθηκών ή από τις ανείπωτες μνήμες των μακρινών παιδικών χρόνων και γίνονται, όπως πρέπει, κτήμα του λαού, ενισχύοντας και τη γνώση και τη μνήμη του.

Το βιβλίο “Παραμύθια λαϊκά απ’ τα χώματα της Μάνας Μικρασίας”, είναι γραμμένο σήμερα για να αποτελέσει ταυτόχρονα σημείο αναφοράς για τους μελλοντικούς μελετητές και όχι μόνο. Η κατανομή των ιστοριών, που έχει γίνει με τρόπο επιστημονικό, το εμπεριστατωμένο προλογικό σημείωμα και οι πλούσιες ελληνικές και ξενόγλωσσες βιβλιογραφικές πηγές απευθύνονται τόσο στον ιδιαίτερα ενδιαφερόμενο αναγνώστη όσο και στους λαογράφους του αύριο.

Στο βιβλίο περιλαμβάνεται ένα ευρύ φάσμα παραμυθιών˙ μύθοι ζώων, μαγικά παραμύθια, θρησκευτικά παραμύθια, ρεαλιστικά παραμύθια, παραμύθια για το ξεγέλασμα των ανόητων δράκων, γιγάντων, διαβόλων, παραμύθια ευτράπελα ανεκδοτολογικά, παραμύθια κλιμακωτά τυπολογικά - έτσι χαρακτηρίζονται επιστημονικά. Ως αναγνώστης δεν μπορώ παρά να θαυμάσω τους απλούς ανθρώπους του καθημερινού μόχθου, τους αντιήρωες της προσφυγιάς, που μέσα απ’ αυτές τις λαϊκές αφηγήσεις -χωρίς επιστημονική καθοδήγηση και κάτω από το βάρος του αγώνα για επιβίωση- βρίσκουν τον τρόπο να δημιουργούν διαχρονικές βαλβίδες εκτόνωσης στην ασφυκτική καθημερινότητα, για να μπορούν να κρατηθούν όρθιοι στις καταιγίδες της ζωής. Και μια απ’ αυτές ήταν και η μικρασιατική τραγωδία για τον νεότερο Ελληνισμό.

Μεγάλο το ειδικό βάρος της παρούσας έκδοσης και για έναν ακόμα λόγο˙ επειδή σχετίζεται όχι με την ηρωική, αλλά με την τραυματική μνήμη μας ως έθνους. Έχει ίσως φτάσει το πλήρωμα του χρόνου να αντιμετωπίσουμε την πικρή αλήθεια. Και ποτέ ως τώρα η διαδικασία αυτή δεν υπήρξε -και δεν μπορεί να είναι- ανώδυνη.

Τα παραμύθια με την ιδιαίτερη λυτρωτική τους λειτουργία θα συνδράμουν πολλούς από μας και σ’ αυτό. Γιατί, επιπλέον, οφείλουμε να μη λησμονούμε ότι ένας στους τρεις Έλληνες σήμερα είναι απόγονος εκείνων των Μικρασιατών προσφύγων.

Και όπως ο ίδιος ο Προύσαλης αναφέρει χαρακτηριστικά: «Όταν κάποιος αναγκάζεται να γίνει πρόσφυγας, το μόνο που μπορεί να κουβαλήσει, πέρα από την αγωνία για επιβίωση, είναι η ελπίδα πως θα σηκωθεί κάποτε ξανά όρθιος. Τα τραγούδια που έχει σιγομουρμουρίσει, τα παραμύθια που έχει ακούσει και ίσως μοιραστεί, οι χοροί που έχει νιώσει σωματικά, οι γεύσεις που τον έχουν στυλώσει, είναι κατακτημένα μπολιάσματα της μνήμης που κανένας παράγοντας δεν μπορεί να απειλήσει μήτε να στερήσει, από όσους ακουμπούν πάνω τους σε ώρες δυσκολίας αλλά και ανάμνησης αισθαντικής. Είναι τότε που το χτες επιμένει να σιγοψιθυρίζει, για να μην ξεχαστούν τα όσα βιώθηκαν σε κοινό χώρο και χρόνο, καθιστώντας την αφηγηματική σύμβαση της συνάντησης ένα μοναδικό διαβατήριο βιωμένης εμπειρίας, που ξεκλειδώνει όλους τους καιρούς και μπορεί να ανασαίνει από την αρχή σε νέους τόπους, διαμορφώνοντας όρους και συνθήκες συνέχειας, δύναμης και απαντοχής.»

Έχει ιδιαίτερη σημασία να γίνει ξεχωριστή αναφορά στον τρόπο γραφής των κειμένων του βιβλίου. Αν και ο Προύσαλης δεν θεωρεί τον εαυτό του συγγραφέα, ωστόσο κάθε φορά αναλαμβάνει την ευθύνη της μεταφοράς του λαϊκού προφορικού λόγου στον γραπτό. Έργο δύσκολο και ριψοκίνδυνο, καθώς το πέρασμα από τη μια μορφή στην άλλη οφείλει να είναι εφάμιλλο και εξίσου ενδιαφέρον κατά την ανάγνωση. Ο Προύσαλης είναι και τεχνίτης του λόγου, γνωρίζει τους κανόνες του και έχει το ταλέντο να γράφει όπως αφηγείται. Του λόγου το αληθές μπορεί να διαπιστωθεί με έναν πολύ απλό τρόπο˙ αν κάποιος επιλέξει να κλείσει τα μάτια και να ζητήσει από κάποιον άλλο να του διαβάσει ένα από τα παραμύθια του βιβλίου, θα ταξιδέψει με την εσωτερική προφορική δύναμη του γραπτού λόγου.

Τα “Παραμύθια λαϊκά απ’ τα χώματα της Μάνας Μικρασίας” θα κάνουν το δικό τους μακρινό ταξίδι, θα ζήσουν τις δικές τους δοκιμασίες και τις δικές τους περιπέτειες και μέσα απ’ όλη αυτή τη διαδρομή θα βρουν τόπους να ριζώσουν και καρδιές να αγαπηθούν αληθινά. Για να καρποφορήσει η σπορά τους και στα δίσεκτα χρόνια της σύγχρονης προσφυγιάς.

 

Δημήτρης Φιλελές

Πηγή πρώτης δημοσίευσης: Σημείο αναφοράς