ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Τετάρτη 5 Ιουνίου 2013

Η ΥΠΑΙΘΡΙΑ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Η γλυπτική είναι, μαζί με την αρχιτεκτονική, οι κατ' εξοχή τέχνες του δρόμου. Γι' αυτό και ο προμελετημένος συνδυασμός τους είναι απόλυτα απαραίτητος, ώστε να δημιουργείται σε κάθε χώρο συνύπαρξής τους η προσδοκώμενη αρμονία.
Δυστυχώς, στην Αθήνα όχι μόνο δεν έχει ακολουθηθεί αυτός ο κανόνας μέχρι σήμερα, αλλά εξακολουθούμε συστηματικά να τον αγνοούμε δημιουργώντας νέες δυσμορφίες σε μια πόλη που δεν είναι πια η "διαμαντόπετρα" και "της γης το δαχτυλίδι", όπως την αποκαλεί ο ποιητής.
Παραδόξως, από την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, σε συνθήκες πλήρους κρατικής και κοινωνικής αποδιοργάνωσης, παρατηρείται έξαρση στον τομέα της γλυπτικής (και των τεχνών γενικότερα), που οφείλεται τόσο στη δημιουργική διάθεση των καλλιτεχνών όσο και στην οικονομική προσφορά εύπορων συμπατριωτών μας, που βάζουν βαθιά το χέρι στην τσέπη, για να αποκτήσει η πρωτεύουσα την αισθητική που της αρμόζει.
Ίσως το τότε μέγεθος της πόλης αλλά και το διαμέτρημα των καλλιτεχνών εκείνης της περιόδου διευκολύνουν τις διαδικασίες, αν και τα παρατράγουδα ποτέ δε λείπουν. Με το πέρασμα του χρόνου και την ωρίμανση των συνθηκών θα περίμενε κανείς την εξομάλυνση αυτής της κατάστασης. Επειδή, όμως, αναφερόμαστε στην ελληνική πραγματικότητα, γνωρίζουμε όλοι καλά ότι τα πράγματα γίνονται χειρότερα.
Το έλλειμμα παιδείας των πολιτικών ηγετών που διοχετεύεται στους απλούς πολίτες, οι έριδες και οι ασυμφωνίες μεταξύ των καλλιτεχνών (το χρήμα πολλοί εμίσησαν, την δόξα ουδείς)  και, ασφαλώς, το διακινούμενο χρήμα σε κάθε περίπτωση, οδήγησαν στην άναρχη εικόνα που βλέπουμε σήμερα.
Ζούμε στον τόπο που η γλυπτική τέχνη γέννησε διαχρονικά αριστουργηματικά έργα παγκόσμιας ακτινοβολίας, που κι αν η αλυσίδα της ιστορικής συνέχειας κόπηκε βίαια για αιώνες, με πρωτεργάτες τους Τηνιακούς μάστορες υφάναμε ξανά το νήμα κάνοντας μια νέα αρχή. Κι όμως, αντί να μπορούμε να θαυμάζουμε τη νέα ελληνική γλυπτική παρουσία, κινούμαστε κατά πλειοψηφία ανάμεσα στην πλήρη άγνοια και την αδιαφορία μέχρι και το ξέσπασμα της αδικαιολόγητης καταστροφικής μανίας πάνω σ' αυτά τα κοσμήματα.
Όσο για την ελληνική πολιτεία, αντί της προβολής και της αξιοποίησης αυτής της τόσο ξεχωριστής καλλιτεχνικής δημιουργίας με κάθε μέσο, με τη συνολική στάση της δηλώνει και την έλλειψη πραγματικού ενδιαφέροντος και την ενασχόληση της με την τέχνη όταν προκύπτει μικροπολιτικό όφελος ή εξυπηρετούνται πελατειακές σχέσεις και την απαξίωση των καλλιτεχνών.
Μα, καλά, θα αναρωτηθεί δίκαια κάποιος, δεν υπάρχει τίποτα θετικό σ' αυτή την ιστορία; Δεν υπάρχουν αγάλματα σ' αυτή την πόλη που να ανταποκρίνονται σε όλα όσα η γλυπτική, η αρχιτεκτονική, η χωροταξία επιτάσσουν, ώστε να έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα; Ασφαλώς και υπάρχουν. Όπως, για παράδειγμα, το σύνολο των αγαλμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, ένα πραγματικό κόσμημα για την πόλη μας, δημιούργημα του γλύπτη Λεωνίδα Δρόση και των μαθητών του, με τη γενναία χρηματοδότηση του Σίμωνα Σίνα σε όλα τα επίπεδα (οικοδόμηση κτιρίου, γλυπτική διακόσμηση και συντήρηση όλου του έργου). Το κράτος, ως συνήθως, απόν...
Η συζήτηση, όμως, δε γίνεται για να αναφερθούμε στα αυτονόητα και για μια ακόμη φορά αρμόδιοι και αναρμόδιοι να χειροκροτήσουν αλλήλους και να απολαύσουν τον ύπνο του δικαίου (αδίκου, κατά κυριολεξία) πάνω στις δάφνες της άκρατης κολακείας. Η συζήτηση γίνεται για να εντοπιστούν, να αναδυθούν και να καυτηριαστούν τα (από πολλού χρόνου) κακώς κείμενα και, έστω και εκπρόθεσμα, να ιδωθούν ως ευκαιρία αλλαγής τροχιάς σε ορθή πλέον κατεύθυνση.
Είναι αφόρητα ενοχλητικό σε ανθρώπους που αγαπούν τον τόπο τους και επιθυμούν να αναδείξουν την καλλιτεχνική ευαισθησία για την από κοινού βελτίωση της αισθητικής, να επισκέπτονται άλλες πόλεις του κόσμου και να διαπιστώνουν προς μεγάλη τους απογοήτευση ότι πρέπει να πληρώσουν ένα τσουχτερό εισιτήριο για να απολαύσουν (;) τα αξιοθέατα (;) της πόλης, στα οποία συμπεριλαμβάνονται, για παράδειγμα, οι κατ' εξακολούθηση δολοφόνοι αδελφοί Κρέιν (μουσείο κέρινων ομοιωμάτων της μαντάμ Τισσώ στο Λονδίνο) ή ο κατ' εξακολούθηση συζυγοκτόνος Λαντρί (μουσείο κέρινων ομοιωμάτων στη Μαδρίτη) ή όλα τα ανατριχιαστικά όργανα και οι απάνθρωπες μέθοδοι βασανισμού (στο κάστρο του Εδιμβούργου και στο αντίστοιχο μουσείο της Μπρατισλάβα) ή... Μακρύς ο κατάλογος παρόμοιων περιπτώσεων που, ας μου επιτραπεί να πω, υποδηλώνει και το πολιτιστικό επίπεδο των λαών.
Ας επιστρέψουμε, όμως, στα καθ' ημάς και ας δούμε μέσα από συγκεκριμένες περιπτώσεις τα σημαντικά προβλήματα αυτού του θέματος.


1. ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ
Τέχνη και αρμονία είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Στην περίπτωση της Αθήνας, η αρμονία έχει σε πολλές περιπτώσεις διασαλευθεί, με ορατό σε όλους το δυσάρεστο αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το σύμπλεγμα με τίτλο "Εθνική Συμφιλίωση" του γλύπτη Βασίλη Δωρόπουλου στην Πλατεία Κλαυθμώνος. Πέρα από το θέμα των αναλογιών του ίδιου του γλυπτού, ο πολύ μικρός χώρος που το φιλοξενεί βρίσκεται σε πλήρη ασυμφωνία με το μέγεθός του. Άλλη εξόφθαλμη περίπτωση είναι αυτή του ογκωδέστατου "Δρομέα", του γυάλινου αγάλματος του Κώστα Βαρότσου, επί της οδού Βασιλίσσης Σοφίας απέναντι από το ξενοδοχείο Χίλτον. Η εικόνα ταυτίζεται απόλυτα με την έννοια της ασφυξίας. Ας ολοκληρώσουμε αυτή την ενότητα με την "Μνήμη", το εξαιρετικής αισθητικής ορειχάλκινο άγαλμα του Νίκου Περαντινού, παραπεταμένο λίγο μετά την Πύλη του Αδριανού, στην είσοδο της οδού Αμαλίας. Δεν ξέρω πόσοι κάτοικοι της Αθήνας που έχουν περάσει απ' αυτό το σημείο το έχουν δει, αφού ούτε σε βάθρο είναι τοποθετημένο ούτε οι κηπουροί του δήμου φροντίζουν να μην το σκεπάζει η γύρω βλάστηση.


2. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΗΣΗ
Πέρα από τους κανόνες αισθητικής που η ίδια η γλυπτική τέχνη θέτει μέσα από τον διαρκή διάλογο των καλλιτεχνών και των ιστορικών της τέχνης, δε μπορούμε να παραβλέψουμε τα μηνύματα που το κάθε έργο ξεχωριστά εκπέμπει σε όσους έρχονται σε επαφή μ' αυτό. Γι' αυτό και οι παρακάτω δειγματοληπτικές εκτιμήσεις ας θεωρηθούν καθαρά υποκειμενικές, μέσα από το βλέμμα του απλού καθημερινού θεατή.
Ένα ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας έργο είναι ο ανδριάντας του εθνικού ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη με τις τέσσερις συμβολικές μορφές στο βάθρο του (Ιστορία, Ναυτιλία, Σκέψη, Απελευθερωμένη Ελλάδα), έργο του γλύπτη Λεωνίδα Δρόση, που βρίσκεται καταχωνιασμένο σε μια γωνιά του Εθνικού Κήπου. Πόσοι από μας, τους Αθηναίους, το έχουν δει; Πόσοι γνωρίζουν την προσφορά αυτού του ανθρώπου στην Ελλάδα; Πόσοι γνωρίζουν το ειδικό βάρος του γλύπτη; Μήπως η Πλατεία Συντάγματος, για παράδειγμα, θα του ταίριαζε καλύτερα;
Ας δούμε ένα άλλο κόσμημα, τον ανδριάντα του Χαρίλαου Τρικούπη, έργο του μεγάλου δάσκαλου Θωμά Θωμόπουλου, τοποθετημένο στο πλάι του κτιρίου της Παλιάς Βουλής, στην οδό Σταδίου. Έργο μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας που ο χώρος το θάβει κυριολεκτικά, του κόβει την ανάσα και δεν το αφήνει να στείλει όσα σημαντικά μηνύματα έχει τη δύναμη να εκπέμψει. Μπορεί συμβολικά η τοποθεσία να είναι ταιριαστή, αλλά η μετακίνησή του, για παράδειγμα, στην πλατεία που βρίσκεται στο τέλος του ίδιου δρόμου, στην οδό Σανταρόζα, ή στην Πλατεία Δημαρχείου στην οδό Αθηνάς, θα έδινε στο γλυπτό άλλον αέρα και άλλη υπόσταση;
Βέβαια στον ένα χώρο βρίσκεται η "Νίκη" του γλύπτη Κυριάκου Καμπαδάκη και στον άλλο ο "Θησέας" της γλύπτριας Σοφίας Βάρη. Αν μπούμε στη λογική των συγκρίσεων, λοιπόν, και τα δύο αυτά έργα, χωρίς καμιά υποτίμηση στην καλλιτεχνική τους αξία και στους συμβολισμούς τους, είναι υποδεέστερα.


3. ΑΝΑΘΕΣΕΙΣ ΕΡΓΩΝ ΚΑΙ ΣΚΑΝΔΑΛΑ
Δύσκολες διαδικασίες και ο διαγωνισμός και η ανάθεση δημιουργίας ενός αγάλματος σε έναν καλλιτέχνη χωρίς να προκύψουν χρόνιες διαμάχες. Ανεξάρτητα από την αξία του καλλιτέχνη αλλά και του ίδιου του έργου, άλλοτε η δόξα και άλλοτε το χρήμα ανάβουν φωτιές. Βέβαια, στην Ελλάδα ζούμε, ας μην το ξεχνάμε. Κι όταν τα χρόνια περνούν και οι φωτιές σβήνουν και ο καπνός σκορπίζεται και τα πράγματα επανέρχονται στην πρότερη κακή πορεία τους. Και σε κάθε ευκαιρία φυσικά επαναλαμβάνονται. Ας δούμε, λοιπόν, δυο χαρακτηριστικές περιπτώσεις από το μακρινό παρελθόν.
Η πρώτη είναι εκείνη της ανάθεσης του ανδριάντα του Άγγλου πολιτικού Γλάδστον, έργο του γλύπτη Γεώργιου Βιτάλη, που σήμερα βρίσκεται στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου. Ο διαγωνισμός προκηρύχθηκε τον Μάρτιο του 1883 και τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος έγιναν το 1900. Ο νικητής Γεώργιος Βιτάλης φανερά παραγκώνισε και τον Φιλιππότη και τον Βρούτο και τον Βιτσάρη και με τη βοήθεια του Τσίλερ πήρε τη δουλειά. Ούτε γάτα ούτε ζημιά. Μόνο που για να φτάσουμε στα αποκαλυπτήρια, χρειάστηκε να πεθάνει ο Γλάδστον την προηγούμενη χρονιά (1899). Ελλάς, το μεγαλείο σου!
Δεύτερη και πιο τρανταχτή περίπτωση είναι αυτή του Μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη (1929), έργο που αποδίδεται στον γλύπτη Φωκίωνα Ροκ, αλλά μάλλον φέρει την καλλιτεχνική σφραγίδα του γλύπτη Κώστα Δημητριάδη, καθηγητή της Σχολής Καλών Τεχνών με βοηθό τον Ροκ. Το σκανδαλώδες της υπόθεσης είναι ότι ο Δημητριάδης, προσωπικός φίλος του τότε υπουργού παιδείας Γεώργιου Παπανδρέου όσο και του Ελευθέριου Βενιζέλου, ουσιαστικά "ενέκρινε" τη δική του πρόταση και ανέλαβε και την εποπτεία της εκτέλεσης του όλου έργου, αφού πέταξε εκτός διαγωνισμού την πρόταση του Θωμά Θωμόπουλου. Το συγκεκριμένο έργο, που είχε πολύ "ψωμί", μαζί με το αρχιτεκτονικό μέρος του διογκώθηκε στη συνέχεια οικονομικά, όπως συμβαίνει σε κάθε ανάθεση δημόσιου έργου. Τι κι αν χύθηκαν κιλά μελάνι σε τόνους χαρτιού, το έργο έμεινε, το συνηθίσαμε, το αγαπήσαμε και, ελαφρά τη καρδία, το προσφέρουμε αφειδώς στους τουρίστες για αναμνηστική φωτογράφιση.


4. ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΕΙΣ
Παρεμφερές είναι και το θέμα της αλλαγής θέσης ή της απόσυρσης των αγαλμάτων από τους εκάστοτε δημάρχους της Αθήνας χωρίς να υπάρχει πάντοτε προφανής λόγος.
Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η μετακίνηση του έργου του γλύπτη Χρήστου Καπράλου, που για πολλά χρόνια είχα συνηθίσει να βλέπω στην Πλατεία Ραλλούς Μάνου, απέναντι από την είσοδο σχεδόν του Εθνικού Κήπου. Μια σύνθεση ιδιαίτερης αισθητικής που αποτελούνταν από την μητέρα και τα δυο της παιδιά και βρισκόταν στον ίδιο χώρο με την προτομή του ποιητή Τίμου Μωραϊτίνη, έργο της γλύπτριας Λουκίας Γεωργαντή. Το έργο μεταφέρθηκε στο Πάρκο Ευαγγελισμού, όπου συγκατοικεί με άλλα έργα, που μπορούν συνολικά να ενταχθούν σε μια πιο σύγχρονη γλυπτική προσέγγιση. Οπότε, αυτός θα μπορούσε να είναι ένας καλός λόγος.
Η προτομή του Ναπολέοντα Ζέρβα, αρχηγού του ΕΔΕΣ, έργο του γλύπτη Πέτρου Μωραΐτη, ήταν για χρόνια τοποθετημένο στην οδό Κοραή. Μετατοπίστηκε κι αυτό και βρέθηκε στη συμβολή της λεωφόρου Αλεξάνδρας με την Κηφισίας, δίπλα σε έργο μοντέρνας προσέγγισης, χωρίς λόγο.
Επιπλέον, ο Περικλής, έργο του Γερμανού γλύπτη Η. Faltermeier, μικρής ομολογουμένως καλλιτεχνικής αξίας, ήταν για χρόνια τοποθετημένος στο προαύλιο του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων, στην οδό Ακαδημίας, κυριολεκτικός μπάστακας που με τον όγκο του έκρυβε την είσοδο του Θεατρικού Μουσείου. Μεταφέρθηκε σε έναν στενό χώρο που περισσεύει δίπλα στο Δημαρχείο της Αθήνας, μάλλον επειδή δεν ήξεραν τι να το κάνουν.
Βέβαια, μάλλον σε κάθε μετατόπιση, οι δήμαρχοι εκμεταλλεύονται το συμβάν και κάνουν ένα "αθώο" τρυκ, επιζητώντας την εφήμερη δόξα. Φτιάχνουν και ένα ταμπελάκι για τη βάση του αγάλματος, που μας ενημερώνει ότι τοποθετήθηκε εδώ - να η λέξη κλειδί - επί δημαρχίας Αβραμόπουλου ή Κακλαμάνη, ας πούμε. Η μισή αλήθεια είναι χειρότερη απ' το ψέμα. Σ' αυτούς δεν οφείλεται η ανάθεση για τη δημιουργία του έργου αλλά η παρούσα θέση του. Όποιος το καταλάβει, το κατάλαβε. Οι υπόλοιποι, δοξάστε με...
Κι ας μην υπάρχει στο έργο πουθενά, κάτι που συχνά συμβαίνει, το όνομα του δημιουργού του τιμής ένεκεν. Κι ας μην ενδιαφέρεται κανείς γι' αυτό. Κι ας μη γνωρίζει ο Δήμος της Αθήνας πόσα αγάλματα υπάρχουν εντός των ορίων του σε δημόσιους χώρους (πάνω από 200!!!), πού υπάρχουν, σε ποια κατάσταση βρίσκονται κλπ κλπ.
Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και οι ξαφνικές αποσύρσεις αγαλμάτων για άγνωστους λόγους.
Στην Πλατεία Δημαρχείου, παράταιρα, δίπλα στον μοντέρνο Θησέα της Σοφίας Βάρη, υπήρχαν για κάποιο διάστημα οι προτομές έξι αρχαίων προσωπικοτήτων, πλήρως εκτεθειμένες ομολογουμένως στην καθημερινή αφοδευτική διάθεση των περιστεριών. Εδώ και χρόνια, αποσύρθηκαν για καθαρισμό; Ίσως... Επανατοποθετήθηκαν; Όχι! Θα επιστρέψουν στην ίδια θέση ή σε κάποια άλλη; Ποιος ξέρει;
Το ίδιο άλλωστε συνέβη πρόσφατα με τις ορειχάλκινες προτομές του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, έργο του γλύπτη Κώστα Βαλσάμη, και του Νίκου Καζαντζάκη, έργο του γλύπτη Θανάση Απάρτη, που βρίσκονταν στον περίβολο του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων. Περιέργως εξαφανίστηκαν, όπως παρατήρησα σε μια πρόσφατη επίσκεψή μου στο χώρο. Κανείς δεν ήξερε τι απέγιναν. Μετά από μερικές μέρες ανακοινώθηκε ότι αφαιρέθηκαν από άγνωστους. Βέβαια, στις μέρες το μέταλλο πιάνει λεφτά και οι πεινασμένοι συνάνθρωποί μας, με το έλλειμμα παιδείας, που εξ αρχής τονίστηκε ο κυρίαρχος ρόλος του, δεν είναι απίθανο να οδηγήθηκαν σε πράξη απόγνωσης, χωρίς να δικαιολογούνται γι' αυτήν. Ίσως στο μέλλον, όμως, υπάρξουν παρόμοια κρούσματα και χρειάζεται ανάλογη προσοχή.
Τι απέγινε άραγε ο 'Έφηβος" του γλύπτη Θανάση Απάρτη, ένα ιστορικής σημασίας έργο, τραυματισμένο από σφαίρες που εξοστρακίστηκαν πάνω του κατά τη διάρκεια των μαχών της Αθήνας, στη συμβολή της οδού Καλλιρρόης με τη λεωφόρο Βουλιαγμένης; Για ποιο λόγο αποσύρθηκε; Πόσα χρόνια απαιτούνται για την αποκατάστασή του; Ποιος έχει απάντηση;


5. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ - ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ
Μπορούμε να κάνουμε μια αδρή κατηγοριοποίηση στα αγάλματα, χωρίζοντας τα σε εκείνα που αναπαριστούν υπαρκτά πρόσωπα και σε εκείνα που σχετίζονται με την προσωπική μυθολογία του κάθε καλλιτέχνη. Καλό θα ήταν να υπήρχε διαχωρισμός μεταξύ αυτών των δύο, εκεί που ο ίδιος ο καλλιτέχνης δεν έχει ηθελημένα συνθέσει τις δύο όψεις, όπως στην περίπτωση του ανδριάντα του Βαρβάκη, που προαναφέρθηκε, με τις μορφές στη βάση του.
Κατά τα άλλα, δε μπορούν αισθητικά να συνυπάρχουν απέναντι από το Παναθηναϊκό Στάδιο ο δισκοβόλος του Κώστα Δημητριάδη, ο ξυλοθραύστης του Δημήτρη Φιλιππότη και ο Γεώργιος Καραϊσκάκης του Μιχάλη Τόμπρου.
Παρόμοια περίπτωση είναι και εκείνη της συμβολής των οδών Πατησίων και Αλεξάνδρας (Πλατεία Αιγύπτου) και της εισόδου του Πεδίου του Άρεως όπου μέσα σε λίγα τετραγωνικά μέτρα συνυπάρχουν ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης, οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης Δημήτρης Ψαρρός και Μάριος Τσιγάντε, ο δήμαρχος της Αθήνας Σπύρος Πάτσης, η Πρόμαχος Αθηνά, το Μνημείο Βρετανών και Νεοζηλανδών Στρατιωτών που έπεσαν στην Ελλάδα στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α'. Η πλήρης ιστορική ανισορροπία!
Αντίθετα, είναι πολύ σωστή η άποψη της ομαδικής τοποθέτησης των Αγωνιστών της Επανάστασης του 1821 στην ονομαζόμενη Οδό Ηρώων μέσα στο χώρο του Πεδίου του Άρεως.
Συμπληρωματικά, θα πρέπει να πούμε ότι σε ό,τι έχει σχέση με ιστορικά πρόσωπα χρειάζεται και την αντίστοιχη προσοχή. Υπάρχουν αγάλματα που για σοβαρούς ιστορικούς λόγους δεν έχουν θέση μεταξύ των άλλων. Αντίστοιχα, δεν υπάρχουν αγάλματα που για προσωπικούς λόγους ή και μικροκομματικά συμφέροντα δεν έχουν βρει μια θέση στην Αθήνα.
Ας ξεκινήσουμε από την πρώτη περίπτωση. Κάπου εκεί στο πλάι της Παλιάς Βουλής στην οδό Σταδίου έχει τοποθετηθεί ο ανδριάντας του πρωθυπουργού Θεόδωρου Δηλιγιάννη, έργο του γλύπτη Γεώργιου Δημητριάδη του Αθηναίου. Ας μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για τον προσωπικό αντίπαλο του Ελευθέριου Βενιζέλου, ηθικό αυτουργό της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Μια άλλη τυπική περίπτωση είναι το άγαλμα του Προέδρου των Η.Π.Α. Harry Truman, με το γνωστό δόγμα του και τις συνέπειές του για την Ελλάδα, έργο του γλύπτη Welton Phelix, που όσες φορές κι αν το έχουν γκρεμίσει από το βάθρο του, άλλες τόσες φορές έχει ξαναστηθεί. Δεν το θέλει ο κόσμος, πώς να το κάνουμε, αν και διαφωνώ με την καταστροφική μανία. Ας επιστραφεί, να τελειώνουμε.
Αναπόφευκτη και η αναφορά στο υπερμέγεθες άγαλμα του Αρχιεπίσκοπου Δαμασκηνού, μιας έντονα αμφιλεγόμενης προσωπικότητας στα χρόνια του ελληνικού εμφυλίου, έργο του γλύπτη Φάνη Σακελλαρίου, στο κέντρο της Πλατείας Μητροπόλεως. Είναι, λοιπόν, κατώτερα από κάθε άποψη τα άλλα δύο φυσικού μεγέθους αγάλματα που συναντάμε κρυμμένα πίσω από τις φυλλωσιές της πλατείας; Είναι το άγαλμα του Χρυσόστομου Σμύρνης, έργο του Κώστα Δημητριάδη, σε μια εσοχή στο πλάι της Μητρόπολης, και του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, έργο του Σπύρου Γογγάκη, που ως τώρα έχει αλλάξει δυο θέσεις στον ίδιο χώρο.
Από την άλλη, η πολιτεία έχει χρέος προς εκείνους που ίσως οι ίδιοι να μην επεδίωξαν ένα άγαλμα προς τιμή τους, αλλά τόσο οι νεότεροι Έλληνες όσο και οι επισκέπτες στον τόπο μας πρέπει να γνωρίζουν.
Πού είναι η οφειλόμενη τιμή στον Γιάννη Ρίτσο και στον Κώστα Βάρναλη, όταν υπάρχει η προτομή μέχρι και του Αχιλλέα Παράσχου; Δε θα μπορούσαμε να έχουμε την οδό των ποιητών, όπως έχουμε την Οδό Ηρώων;
Πού είναι η οφειλόμενη τιμή στον Άρη Βελουχιώτη, όποιο κι αν ήταν το τέλος του σ' εκείνα τα δίσεχτα χρόνια;
Γιατί δεν υπάρχει πουθενά ο παγκόσμιος Μάνος Χατζιδάκις, όταν βιαστήκαμε να προλάβουμε να στήσουμε την προτομή της Αλίκης Βουγιουκλάκη;
Κι ας έχει την ίδια ώρα γεμίσει η οδός Μιχαλακοπούλου από ήρωες (;) της Λατινικής Αμερικής...
Κι εδώ ο κατάλογος, χωρίς προκατάληψη, είναι πολύ μακρύς, τόσο όσο και η παντελής απουσία της ανύπαρκτης πολιτείας.


6. ΒΑΝΔΑΛΙΣΜΟΙ - ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ - ΦΥΛΑΞΗ
Μεγάλο πρόβλημα για τα εκτεθειμένα στις ορέξεις των ανεγκέφαλων βανδάλων αγάλματα οι κάθε είδους καταστροφές που συχνά προκαλούνται. Όσοι πιστεύουν πως επαναστατούν ξεθυμαίνοντας με τα σπρέυ πάνω σε έργα τέχνης, πλανώνται πλάνην οικτράν. Γιατί αν η επανάσταση και η απαλλαγή μας από κάθε κακό ξεκινούσε απ' αυτό, τότε να είναι βέβαιοι πως δεν θα τους επέτρεπε καμιά εξουσία να το επιχειρήσουν.
Ακόμη, όμως, μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η αποκατάσταση των φθορών, που μπορεί να τραυματίσει ανεπανόρθωτα τα έργα αυτά και η φθορά τους να είναι αναπότρεπτη. Τα υδροβολιστικά μηχανήματα του δήμου σε συνδυασμό με την άγνοια των εργατών έχουν ήδη κάνει μεγάλες ζημιές.
Σ' αυτό τον τομέα ο Δήμος Αθηναίων έχει κάνει σημαντικά βήματα και πλέον κάποια αγάλματα του κέντρου της πόλης έχουν καθαριστεί αποτελεσματικά, όπως αυτό του Ρήγα Βελεστινλή, του Πατριάρχη Γρηγόριου Ε΄, του Αδαμάντιου Κοραή, του Ιωάννη Καποδίστρια κλπ.
Και, επιτέλους, βρέθηκε τρόπος να μην ξανασπάσουν κάποιοι άθλιοι το σπαθί του Στρατηγού Μακρυγιάννη, στην οδό Αποστόλου Παύλου, έργο του γλύπτη Γιάννη Παππά. Τους μίλησε άραγε κάποιος ποτέ γι' αυτό το σπαθί; Τους είπε ποτέ κανείς πως αυτός ο αγράμματος ήρωας ζήτησε από τους Τούρκους να σταματήσουν να σπάνε τις μαρμαροκολόνες για να πάρουν από μέσα το μολύβι και συμφώνησε να τους δώσει τα δικά του βόλια για να τον πολεμήσουν;
Αγκάθι παραμένει η φύλαξη αυτών των χώρων, ώστε να αποτρέπονται τέτοιου είδους ενέργειες. Η λύση μπορεί να δοθεί αν, ίσως, δε χρησιμοποιείται πλέον τόσο πολυπληθές προσωπικό για τη φύλαξη εκείνων που δεν έχουν προσφέρει τίποτα στον τόπο, για να μπορούν να προστατεύονται εκείνοι που έδωσαν μέχρι και τη ζωή τους για να είμαστε εμείς ελεύθεροι.


7. Η ΟΦΕΙΛΟΜΕΝΗ ΤΙΜΗ ΣΤΟΥΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ
   ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΔΥΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ
Διαχρονικά, η τέχνη μας βοηθάει να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι (αφού πρώτα γίνουμε άνθρωποι). Γι' αυτό και κάθε καλλιτέχνης, ανεξαρτήτως ειδικού βάρους, πρέπει να απολαμβάνει την οφειλόμενη τιμή με κάθε τρόπο. Υπάρχουν, όμως, κάποιοι καλλιτέχνες που η εμβέλειά τους είναι τόσο μεγάλη, που είναι ντροπή για μια χώρα να τους έχει λησμονημένους.
ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ
Ο Τηνιακός γίγαντας της γλυπτικής, ο καταδικασμένος να ζει σε φρενοκομείο, ο καλλιτέχνης με τα τεράστια ψυχικά αποθέματα, που βρήκε τη δύναμη, μετά από δεκαετίες κατακερματισμού κάθε του έργου, να πιάσει το νήμα απ' την αρχή, αφήνοντας μας μια μοναδικού μεγέθους κληρονομιά. Αν εξαιρέσουμε την αριστουργηματική "Κοιμωμένη" του, στο Α' Νεκροταφείο της Αθήνας, κάποια από τα έργα του που εκτίθενται και με τον τρόπο που εκτίθενται μέσα στην Εθνική Πινακοθήκη, σίγουρα προσβάλλουν τη μνήμη του. Συνάμα, δεν έχουμε κι εμείς μνήμη, και είναι γνωστό τι παθαίνουν όσοι άνθρωποι, λαοί, έθνη χάνουν την ιστορική τους μνήμη και την ιστορική τους συνέχεια.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ
Ο τεχνίτης μαρμαροφάγος, όπως χαρακτηρίστηκε από τους ομότεχνούς του, Δημήτρης Φιλιππότης, κι αυτός απ' τον Πύργο της Τήνου, λιτός και πέρα από κάθε κοσμικότητα, φιλοτέχνησε έργα μοναδικής αισθητικής, που θα στέκονται όρθια μέσα στο χρόνο. Πιο συγκλονιστική απ' όλα είναι η ιστορία του "Ξυλοθραύστη" του. Έργο ανυπέρβλητης δυναμικής που το δούλευε τρία ολόκληρα χρόνια (1872-1875) λόγω της ανέχειάς του και που κρατήθηκε για 33 ολόκληρα χρόνια στο γύψο (πρόπλασμα) μέχρι ο καλλιτέχνης να βρει τους πόρους για να το χτυπήσει σε μάρμαρο. Αδικημένος από τους έχοντες τις κατάλληλες γνωριμίες ομότεχνούς του, χρειάστηκε να περιμένει μέχρι το 1908, για να εισηγηθεί ο Γεώργιος Βρούτος (προς τιμή του) στο Δήμο Αθηναίων την αγορά του αγάλματος. Όλα αυτά τα χρόνια ο καλλιτέχνης, κάθε παραμονή Πρωτοχρονιάς, πήγαινε στο εργαστήριό του και άναβε τέσσερα κεριά στις γωνίες του αγάλματος, θρηνώντας έτσι για την κατάντια του. Για τη δική μας την κατάντια, ποιος θα θρηνήσει άραγε;


8. ΤΟ Α' ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ
    ΜΙΑ ΞΕΧΑΣΜΕΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Σε όσα μέχρι τώρα αναφέραμε, δεν έχουμε συμπεριλάβει την τεράστια γλυπτοθήκη που ονομάζεται Α' Κοιμητήριο Αθηνών. Εκεί μέσα, πέραν της "Κοιμωμένης", υπάρχει ξεχασμένος ένας πολύ μεγάλος αριθμός αγαλμάτων και επιτύμβιων στηλών ανεκτίμητης μουσειακής αξίας. Όλοι οι μεγάλοι γλύπτες φιλοτέχνησαν ταφικά μνημεία έναντι σημαντικών ποσών για τα αγαπημένα πρόσωπα των εύπορων αθηναϊκών οικογενειών. Τα έντονα καιρικά φαινόμενα σε συνδυασμό με την επιβάρυνση της περιοχής από την ατμοσφαιρική ρύπανση και τον λανθασμένο καθαρισμό τους από τους κατόχους (χρήση χλωρίνης κλπ) έχουν επιφέρει βαριές φθορές σε πολλά απ' αυτά. Ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της νεότερης ελληνικής τέχνης καταστρέφεται καθημερινά και κανείς δεν ενδιαφέρεται.
Μήπως ο Δήμος της Αθήνας, έστω και τώρα, πρέπει να ξεκινήσει την αντικατάσταση των πρωτότυπων έργων με αντίγραφα, ώστε να διασωθεί ό,τι ακόμα σώζεται; Ή θα τα εγκαταλείψουμε κι αυτά, ως συνήθως, και μετά θα μετράμε το μέγεθος της καταστροφής ως ξένοι περιηγητές στον τόπο μας;
Τι κρίμα, αλήθεια! Αν ήταν για την επιβολή κάποιας νέας φορολόγησης του πενιχρού μας εισοδήματος, η λύση θα είχε ήδη βρεθεί και επιβληθεί άμεσα.

ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Η γλυπτική είναι η κατ' εξοχή τέχνη για τον λαό. Ο φυσικός χώρος της είναι η κοινή θέα και όχι οι ιδιωτικοί κήποι και οι επαύλεις των εχόντων και κατεχόντων. Ας βρίσκονται κι εκεί τα έργα αυτά, δεν πειράζει. Κάπως πρέπει να ζήσουν και οι καλλιτέχνες. Είναι, όμως, πρωταρχική φροντίδα της πολιτείας η μέριμνα της τέχνης αυτής, όπως άλλωστε και κάθε καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργίας. Όχι, αυτό δε σημαίνει πως οι καλλιτέχνες πρέπει να είναι κρατικοδίαιτοι, κάτι σαν δημόσιοι υπάλληλοι. Άλλο φροντίδα και προστασία και μέριμνα για το κοινό καλό και άλλο κρατική σφραγίδα. Γιατί τότε είναι απόλυτα βέβαιο πως η τέχνη θα μετατραπεί σε υποχείριο κάθε εξουσίας.
Ας μη λησμονούμε, τέλος, ότι το αποτέλεσμα του έργου του γλύπτη δεν είναι το γλυπτό αλλά το άγαλμα. Το γλυπτό είναι η ενδιάμεση φάση, αυτή της επεξεργασίας, μέχρι να φτάσουμε στο τελικό αποτέλεσμα, το άγαλμα. Λέξη που προέρχεται από το ρήμα αγάλλομαι, δηλαδή ευχαριστιέμαι. Αυτό ακριβώς προκαλούν τα αγάλματα, τα δημιουργήματα των γλυπτών, την αγαλλίαση.
Σε αντίθεση, ας το υπογραμμίσουμε αυτό, με τον λατινογενή όρο statue (μτφ. άγαλμα, κακώς κατά τη γνώμη μου), που προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα ίσταμαι, και σαφώς δηλώνει κάτι που, απλά, στέκεται.
Για να γίνουν, όμως, όλα τα παραπάνω κατανοητά, η κλασική ελληνική παιδεία και η βαθιά γνώση είναι προαπαιτούμενα. Μέχρι τότε, επειδή γνωρίζουμε, επιβάλλεται να είμαστε σε συνεχή εγρήγορση, να προβάλλουμε και να ενημερώνουμε με ορθό τρόπο, με υπομονή και σε βάθος όσους περισσότερους ανθρώπους μπορούμε.
Δεν είναι βέβαιη η μελλοντική επιτυχία, αλλά το ταξίδι έχει πάντα μεγαλύτερη αξία.