"Το Φίλεμα" του Μάνου Κουνουγάκη

 

Το «Φίλεμα» του Μάνου Κουνουγάκη

σε σκηνοθεσία Λίνας Αλτιπαρμάκη στο Θέατρο Άβατον

 

Θεατρική κριτική του Δημήτρη Φιλελέ

 

Ο Μάνος Κουνουγάκης (κείμενο) και η Λίνα Αλτιπαρμάκη (σκηνοθεσία) ενώνουν τις δυνάμεις τους και μας παρουσιάζουν τη θεατρική παράσταση «Το φίλεμα» στο θέατρο Άβατον στο Γκάζι. Μέσα από τις στάχτες και τα ερείπια που αφήνει πίσω της η λαίλαπα του πολέμου, σκαλίζουν την ανθρώπινη φύση, αναζητώντας τα ελάχιστα εναπομείναντα ψήγματα ανθρωπιάς που μπορούν να μας απαλλάξουν από τα ζωώδη ένστικτα και να δημιουργήσουν ανάχωμα στους ποταμούς αίματος που απειλούν να πνίξουν κάθε υψηλό ιδανικό.

 

Η υπόθεση:

Η εκτέλεση είκοσι πέντε πατριωτών από τους Γερμανούς κατακτητές σε ένα χωριό της Κρήτης αποτελεί το κίνητρο για την καταγραφή των γεγονότων που προηγήθηκαν, αλλά και εκείνων που ακολούθησαν. Η μυθοπλασία συναντά την ιστορία, το υποκειμενικό στοιχείο συγχωνεύεται με την αντικειμενικότητα, το επιμέρους δημιουργεί το δικό του όλον, οι διαφορετικοί χαρακτήρες συνυπάρχουν γύρω από το ίδιο τραπέζι, οι ηθικές αξίες συγκρούονται τόσο με τα φλογισμένα συναισθήματα όσο και με την κρατούσα νομιμότητα. Νικητές και νικημένοι, θύματα και θύτες εναλλάσσονται σε όλη τη διάρκεια της πλοκής και καθένας αναλαμβάνει τελικά τις ευθύνες του τόσο στα στενά πλαίσια της τοπικής κοινωνίας όσο και απέναντι στο μέλλον που θα κληροδοτήσει στις επόμενες γενιές.

Στο καφενείο του χωριού που πρόκειται να παραδοθεί στις φλόγες, ο ιδιοκτήτης Γιόζεφ, εβραϊκής καταγωγής, πιστός στον απαράβατο και ιερό νόμο της φιλοξενίας, φιλεύει τους Γερμανούς αξιωματικούς και τον προδότη συγχωριανό παρά τις αντιρρήσεις της συζύγου του, της Άννας, που θέλει να τους δηλητηριάσει για να αποτραπεί η καταστροφή. Το ίδιο γεγονός επαναλαμβάνεται και στο επόμενο χωριό που στήνουν και πάλι το καφενείο τους. Παρά τον εξευτελισμό που υφίσταται ο Γιόζεφ από τον προδότη του χωριού, η τυχαία αναφορά σε ένα ακραίο περιστατικό, αναζωπυρώνει τα ανθρώπινα συναισθήματα του Γερμανού διοικητή, δίνοντας την ευκαιρία στον «υπάνθρωπο» Γιόζεφ να σώσει από την εκτέλεση, με την υποβοήθηση της Γερμανίδας λοχαγού, τους μισούς συμπατριώτες του.

Τα χρόνια περνούν, η Γερμανίδα πρώην αξιωματικός του στρατού κατοχής επιστρέφει μετανοημένη ως τουρίστρια με νοσταλγική αλλά και ενοχική διάθεση, αποζητώντας ενδεχομένως άφεση αμαρτιών. Η Άννα και ο Γιόζεφ είναι σαφές ότι την αναγνωρίζουν, αλλά δεν την αντιμετωπίζουν ως τη δολοφόνο που επιστρέφει στον τόπο τους εγκλήματος. Από το στόμα της μαθαίνουν ότι ο προδότης, πριν λογοδοτήσει στη δικαιοσύνη, έπεσε νεκρός από το μαχαίρι της εκδίκησης ενός από τους συγγενείς των θυμάτων του.

Ο κύκλος ολοκληρώνεται με ένα αίσθημα μάλλον ανακούφισης για όλους. Ίσως περισσότερο από όλους για τον Γιόζεφ, που κάποιος άλλος τον απάλλαξε από αυτό που ίσως εκείνος έπρεπε (;) να έχει πράξει. Και η αυλαία πέφτει με ένα φίλεμα.

 

Η παράσταση ως συνολική εικόνα:

Ο Μάνος Κουνουγάκης μας παραδίδει ένα σύγχρονο κείμενο αφηγηματικής ιστορίας, βασισμένο στην εξιστόρηση των γεγονότων από εκείνους που εμπλέκονται σε αυτά. Μέσα από τη μικρή τοπική εικόνα μας συμπαρασύρει με σταθερά βήματα στο μεγάλο κάδρο. Μας κάνει κοινωνούς των χαρακτήρων, των συναισθημάτων, των περιστατικών της δράσης και της αντίδρασης, που ξεκινούν σαν μικρές σπίθες και καταλήγουν σε πύρινα μέτωπα που σαρώνουν τα πάντα στο πέρασμά τους. Κάθε σκηνή γεννά ερωτήματα και κάθε ένας πράττει αυτό που θεωρεί ότι του αναλογεί. Και ό,τι ισχύει για τα ιστορικά πρόσωπα ή για τους επί σκηνής δρώντες, το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τους θεατές της παράστασης.

Η Λίνα Αλτιπαρμάκη αναλαμβάνει τη διαχείριση αυτού του εύφλεκτου υλικού και την ευθύνη εξεύρεσης διαύλων, ώστε τα μηνύματα να κρούσουν τις ευαίσθητες χορδές των θεατών. Και ομολογουμένως, με λιτότητα εκφραστικών μέσων και χωρίς περιττό εντυπωσιασμό, κατορθώνει να μας αγγίξει όλους, να μας παρουσιάσει τους ήρωες όπως ακριβώς είναι - άνθρωποι με πάθη και λάθη, με ανοχές και αντοχές, με ισορροπία ή αστάθεια, με αυτοκυριαρχία ή έρμαια στις συνθήκες της στιγμής, με ενοχή ή καθαρή συνείδηση. Αφήνει τη στάση τους και τις ενέργειές τους στην κρίση του κοινού - και καθένας τους θα ιδωθεί με την απόσταση του χρόνου και θα λάβει τα επίχειρα των πράξεών του. Η σκηνοθετική ματιά δικαιώνεται με την πλήρη επιτυχία του στόχου της.

Η μουσική των Χρήστου Γαλάνη και Γιάννη Σαρρή όπως και οι φωτισμοί της Αποστολίας Ζησιμοπούλου (υπεύθυνης και για το λιτό σκηνικό) δρουν υποστηρικτικά σε όλη τη διάρκεια της παράστασης.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η υπαινικτική ενδυματολογική επιλογή, που απαλλάσσει τους ηθοποιούς από το στυλιζάρισμα και τους επιτρέπει να αναδείξουν στον μέγιστο βαθμό την ενσάρκωση των ρόλων τους.

 

Οι ερμηνείες:

Η ομάδα των ηθοποιών, με άριστη μεταξύ τους ενδοεπικοινωνία, ενσαρκώνει τους ρόλους και κατορθώνει να συρρικνώσει τον χρόνο που μας χωρίζει από τα γεγονότα. Με αφοπλιστική ειλικρίνεια και αληθοφάνεια, μας κάνει αυτόπτες μάρτυρες των ανθρώπινων συμπεριφορών που αν και ανήκουν στο μακρινό παρελθόν, δυστυχώς επαναλαμβάνονται κατ’ εξακολούθηση στο παρόν, οδηγώντας πάλι την ανθρωπότητα σε απάνθρωπες και αδιέξοδες ατραπούς.

Ο Αντώνης Βούλτσος-Δαμουλάκης, ως Διοικητής Κλίνσμαν, είναι η προσωποποίηση του ψυχρού αξιωματικού που υπακούει σε διαταγές και οφείλει να φέρει σε πέρας το έργο που του έχει ανατεθεί. Ο ορθολογισμός του είναι απότοκο της άκριτης αποδοχής της στρεβλής θεωρίας. Είναι φαινομενικά ακέραιος· κάτι που μάλλον και ο ίδιος δεν πιστεύει. Προσπαθεί ενδόμυχα να διαχωρίσει το καθήκον από την προσωπική ηθική ευθύνη. Γι’ αυτό και η ανθρώπινη πλευρά του λυγίζει, σπάει και υποχωρεί, κάνοντας έναν ακραίο συμβιβασμό ως αντίβαρο για την ένοχη κατά βάθος συνείδησή του.

Η Ευγενία Μαραγκού είναι η αμφιταλαντευόμενη λοχαγός Μαρία Μάουερ. Σε όλη την πλοκή είναι φανερό ότι το σώμα της βρίσκεται εκεί, αλλά η σκέψη της ταξιδεύει πίσω, αναπολώντας την ήρεμη ζωή της, που μάλλον κρύβει ένα βασανιστικό μυστικό. Φυσιογνωμία αινιγματική, διχασμένη, ανατρεπτική τελικά, παραποιεί συνειδητά τα στοιχεία για να σώσει ανθρώπινες ζωές. Η επιστροφή της υποδηλώνει την αναγνώριση του λάθους, την προσωπική συντριβή και τη μετάνοια· ίσως σιωπηλά της δίνεται η ποθητή συγχώρεση.

Η Ντόρα Μάτσικα, η παρορμητική και χειμαρρώδης Άννα που το αίμα της βράζει, δεν ζητά μόνο προσωπική εκδίκηση για όσα κακά της έχουν προξενήσει οι κατακτητές, αλλά επιχειρεί να προστατέψει ολόκληρο το χωριό από την προδιαγεγραμμένη ολική καταστροφή. Αντιδρά στα αρνητικά εξωτερικά ερεθίσματα όπως η πλειονότητα των ανθρώπων κάτω από ανάλογες συνθήκες. Όταν το συναίσθημά της υποχωρεί μπροστά στη λογική και τις αξίες που εκπροσωπεί (με τον Γιόζεφ να λειτουργεί ως πυξίδα), η εσωτερική της ηρεμία αποκαθίσταται, οι ανοιχτές πληγές επουλώνονται και η συγχωρητικότητα επιφέρει τη γαλήνη.

Ο Νίκος Στεργιώτης, ο προδότης Ιάκωβος Μαγιάς, ο σπιούνος, είναι ο πλέον συνειδητοποιημένος κρίκος αυτής της ανθρώπινης αλυσίδας. Το μίσος που τον τυφλώνει έχει ανομολόγητο υπόβαθρο, οι πράξεις του είναι εσκεμμένες και υστερόβουλες, δηλώνει με κάθε ευκαιρία ότι η στάση του είναι επιλογή και αναλαμβάνει την ευθύνη. Φτάνει μάλιστα άφοβα να κατηγορεί τους ίδιους του κατακτητές όταν υπαναχωρούν.   Πράττει το κακό με ίδια βούληση, αδιαφορεί για την ανθρώπινη ζωή (ίσως κατά βάθος και για τη δική του) αρκεί να ικανοποιήσει την παρανοϊκή δίψα που τον σπρώχνει να σκορπίζει γύρω του τον θάνατο. Το τέλος του, θλιβερό αλλά αναμενόμενο, δικαιώνει το κοινό αίσθημα. 

Ο Γιάννης Χαρμπάτσης, ο χαρακτηρισμένος «υπάνθρωπος» Γιόζεφ, είναι η προσωποποίηση της ανεξικακίας. Είναι όμως και το είδος εκείνο του ανθρώπου που καμία εξωτερική αλλαγή των συνθηκών δεν είναι ικανή να τον αποπροσανατολίσει και να γίνει αφορμή για να απαρνηθεί την ηθική του υπόσταση και τον κώδικα αξιών του. Στέκεται ακλόνητος και αμετακίνητος από την αρχή μέχρι το τέλος, υπερασπίζεται τα πιστεύω του με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο μάχεται για αυτά, βάζοντας σε άμεσο κίνδυνο ακόμα και την ίδια του τη ζωή. Ίσως η στάση του είναι ακραία, αλλά η τελική του δικαίωση είναι καταλυτική.

 

Συνοψίζοντας, με όχημα την ιστορική μνήμη παρακολουθήσαμε τη διαδρομή μιας αντιπολεμικής κραυγής που υψώθηκε μέσα από τις φλόγες και τις στάχτες του πολέμου παλεύοντας με ευγένεια, καρτερία και πίστη σε αναλλοίωτα στον χρόνο ιδανικά για τη διατήρηση της ανθρωπιάς όταν η κτηνώδης βία έδειχνε ότι είχε πετύχει την καθολική επιβολή της.

 

Η ταυτότητα της παράστασης:

 

Κείμενο: Μάνος Κουνουγάκης

Σκηνοθεσία: Λίνα Αλτιπαρμάκη

Μουσική: Χρήστος Γαλάνης, Γιάννης Σαρρής

Σύμβουλος Παραγωγής/ Casting: Κατερίνα Σταθοπούλου

Οπτική Ταυτότητα Παράστασης: Ιωάννης Κ. Τσίγκας

Φωτογραφίες: Κατερίνα Καραδημήτρη

Υπεύθυνη Φωτισμών/Σκηνικών: Αποστολία Ζησιμοπούλου

Video Art: Στέφανος Schultz

Υπεύθυνη επικοινωνίας: Γιώτα Δημητριάδη

 

Επί σκηνής:

Αντώνης Βούλτσος- Δαμουλάκης (Διοικητής Κλίνσμαν)

Ευγενία Μαραγκού (Λοχαγός Μαρία Μάουερ)

Ντόρα Μάτσικα (Άννα)

Νίκος Στεργιώτης (Ιάκωβος Μαγιάς)

Γιάννης Χαρμπάτσης (Γιόζεφ)

 

Πληροφορίες:

Πρεμιέρα 2ης σεζόν 10 Οκτωβρίου - Τελευταία παράσταση 28/11

Κάθε Παρασκευή στις 21:00 - Διάρκεια: 90 λεπτά

 

Τιμές εισιτηρίων: 15 ευρώ κανονικό (στο more και στο ταμείο του θεάτρου), 12 ευρώ

μειωμένο (φοιτητικό, ΑμεΑ, ανέργων, άνω των 65), 7 ευρώ ατέλεια ΣΕΗ

Προπώληση: https://www.more.com/gr-el/tickets/theater/filema-2os-xronos

 

Θέατρο Άβατον - Ευπατριδών 3, Αθήνα 118 54

Τηλέφωνο: 21 0341 2689

Πηγή πρώτης δημοσίευσης: Το Φίλεμα στο fractal