"Ομηρία" (1922 μ.Χ.) - Κριτική του Νίκου Σαλτερή

 

Νίκος Σαλτερής,

Δημήτρης Φιλελές, Ομηρία, εκδόσεις Αττικός -Αγγελάκης 2022

μια ποιητική συλλογή για το δράμα της Μικρασιατικής Καταστροφής και την ψυχή των προσφύγων    

Η ποιητική φωνή του Δημήτρη Φιλελέ άργησε να ακουστεί. Λες και χρόνια σώρευε και επεξεργαζόταν εντός του ευαισθησίες και αγνό, πηγαίο συναίσθημα, ενώ ταυτόχρονα ακόνιζε τα εργαλεία του λόγου του και δομούσε την κριτική του ματιά στη στέρεα βάση της ιστορικής γνώσης, χωρίς προκαταλήψεις και ωραιοποιήσεις. Έτσι, αν και γεννημένος το 1961 δημοσιεύει την πρώτη του ποιητική συλλογή,  «Μυθ…ιστόρημα» στα 56 του χρόνια, το 2017.

Πιο μπροστά, εκτός από τη σημαντική του παρουσία ως δάσκαλος σε σχολείο του Ταύρου περισσότερο από τρεις δεκαετίες, όπου πρόσφερε εκπαίδευση και παιδεία σε μαθητές σε διακινδύνευση, ήταν ήδη γνωστός ως φωτογράφος πόλης και αστικών τοπίων (60 μορφές στο φως, Real Press, 2009). Επιπλέον, είχε δημοσιεύσει ψηφιακά δυο θεατρικά έργα για παιδιά και μια γλωσσική μελέτη.  

Μετά την πρώτη του επίσημη εμφάνιση ως ποιητής, ακολουθεί έκρηξη παραγωγικότητας λόγου, ποιητικού και  πεζού. Ενός λόγου που τον χαρακτηρίζει πάντα η ιδιαίτερη ευαισθησία και κριτική διάθεση θέασης των πραγμάτων. Έτσι, από τις εκδόσεις  Απόπειρα κυκλοφορούν ακόμα δυο  ποιητικές συλλογές, «Θρ…ίαμβοι και απώλειες» το 2018 και  «Αντι…σώματα» το 2020, ενώ από τις Πρότυπες Εκδόσεις Πηγή τέσσερις συλλογές διηγημάτων, όπου επιλέγει, μεταγράφει και διαβάζει ο ίδιος κείμενα κλασικής ελληνικής λογοτεχνίας: Ανθολογία Πασχαλινού Διηγήματος (2021), Ιστορικά Αφηγήματα του 1821 (2021), Διηγήματα του Δωδεκαημέρου (2021) και Από τη γη της Μικρασίας στα μονοπάτια της προσφυγιάς (2022). Γιατί ο Δημήτρης Φιλελές πέρα από άνθρωπος της λογοτεχνίας είναι και δεινός αναγνώστης κειμένων, που συχνά ζωντανεύει και προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό διαδικτυακά ή σε παρουσιάσεις βιβλίων. 

Το έργο του μέχρι σήμερα εμπλουτίζουν  άρθρα γνώμης που έχουν δημοσιευθεί στο τύπο, ποιήματα και πεζά του κείμενα ενταγμένα σε συλλογικά έργα διάφορων εκδοτικών οίκων, όπως για παράδειγμα στα ετήσια Ποιητικά Ημερολόγια των εκδόσεων Ιωλκός και στην ετήσια Νέα Φιλολογική Πρωτοχρονιά, ενώ παράλληλα,  ποιήματά του έχουν μελοποιηθεί και ερμηνευθεί από διάφορους μουσικούς (Φίλιππο Πλακιά, Νίκο Βρεττό, Αρετή Κοκκίνου, Βαγγέλη Ντίκο, Άννα Καρλαύτη). 

Συνολική εικόνα του έργου του μπορεί να έχει κανείς επισκεπτόμενος το προσωπικό του ιστολόγιο (dimitrisfileles.blogspot.com), που διατηρεί χρόνια τώρα. Εκεί,  εκτός από ποιητικά και πεζά έργα του, μπορεί να βρει και πληθώρα αναγνώσεων έργων της κλασικής ελληνικής πεζογραφίας και ποίησης.

Από το ραντάρ της ευαισθησίας του και την ακαταπόνητη  λογοτεχνική του παρουσία δεν θα μπορούσε, βέβαια, να διαφύγει το δραματικότερο ίσως γεγονός που δοκίμασε τον νεότερο Ελληνισμό: η Μικρασιατική Καταστροφή. Αυτή είναι και το θέμα της νέας του ποιητικής συλλογής «Ομηρία» που είδε το φως της δημοσιότητας πρόσφατα από τις  εκδόσεις Αττικός – Αγγελάκης.   

Στη συγκεκριμένη συλλογή, όπως παρατηρεί στο εισαγωγικό της σημείωμα ο γνωστός συγγραφές Στρατής Γαλανός, ο Φιλελές σκύβει πάνω από το «αιματοβαμμένο 1922 [που] εξακολουθεί να συγκινεί, να προβληματίζει και να διχάζει», ενώ «ο απόηχος των τραγικών εκείνων ημερών φτάνει ως εμάς σήμερα… γιατί ο ξεριζωμός του Ελληνισμού της Ιωνίας, της Πόλης και του Πόντου, ήταν και παραμένει ο καθοριστικός παράγοντας που διαμόρφωσε το πρόσωπο της σύγχρονης Ελλάδας». Στην ουσία την ταυτότητα του σημερινού Έλληνα, θα συμπληρώναμε, αφού και πρακτικά ένας στους τρεις από εμάς έχει πρόγονο Μικρασιάτη. Γιατί το «τραύμα της προσφυγιάς», όπως παρατηρεί η Λίμπυ Τατά- Αρσέλ, στο βιβλίο της «Με το Διωγμό στην ψυχή- Το τραύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής σε τρεις γενιές», (Κέδρος 2014), δεν χάθηκε με την φυσική αποχώρηση από τη ζωή της πρώτης γενιάς προσφύγων. Μεταβιβάστηκε με χίλιους δυο τρόπους τόσο στους απογόνους τους της δεύτερης και της τρίτης γενιάς   - πιθανόν και της τέταρτης θα συμπληρώναμε και πάλι -, αλλά και διαχύθηκε στο πολιτιστικό σώμα της Ελλάδας κατά το πέρασμα των εκατό χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή. 

Θα συμφωνήσουμε επίσης με τον Στρατή Γαλανό ότι το δράμα της Καταστροφής του Ελληνισμού της Μικρασίας βρίσκει τον καλύτερο τροβαδούρο στην φωνή του Δημήτρη Φιλελέ, επειδή το ποιητικό του ταλέντο συνδυάζει την «καθαρή λαϊκή ρίζα» με την «κοινωνική ευαισθησία» που αίρεται «πάνω από συνθήματα και κομματικά, κενά λόγια».  

Με διαφορετικά λόγια, θα λέγαμε ότι στη συγκεκριμένη συλλογή η γνωστή πλέον στο πλατύ ακροατήριο ποιητική φωνή του Φιλελέ αποθεώνει τις δυο διαστάσεις της. Αυτές που ήδη έχουν κάνει την εμφάνισή τους και στα προηγούμενα ποιητικά έργα του. Η μια διάσταση  είναι καθαρά "μουσική- ποιητική - λαϊκή" με την πλέον ουσιαστική έννοια και των τριών όρων. Για τούτο και δεν είναι καθόλου τυχαία  η συνεχής μελοποίηση στίχων του, που ειρήσθω εν παρόδω, ο αναγνώστης της συγκεκριμένης συλλογής έχει την ευκαιρία να ακούσει στην κυριολεξία, σκανάροντας  τον QR code που θα βρει στο τέλος του βιβλίου. Μεγάλη προσφορά στον αναγνώστη και, ταυτόχρονα, συμβολή στα εκδοτικά ποιητικά ήθη της χώρας. Έτσι, ο αναγνώστης του βιβλίου, με τη βοήθεια του «θαύματος» της σύγχρονης τεχνολογίας αλλά και τη διάθεση προσφοράς του ποιητή και των συνεργατών του, θα νιώσει στην κυριολεξία την άμεση επαφή με το λόγο του Φιλελέ, ακούγοντας όλα τα ποιήματα της συλλογής, διαβασμένα από τον ίδιο με τη γνωστή βαθιά και όλο συναίσθημα φωνή του, σε μουσική επένδυση και διασκευή του Νίκου Βρεττού, καθώς και κάποια  μελοποιημένα από  τον Βρεττό και την Άννα Καρλαύτη. Οπότε και πιστεύω ακράδαντα ότι ο αναγνώστης εύκολα θα συμφωνήσει μαζί μου ως προς την έντονη «μουσική- ποιητική- λαϊκή» διάσταση της ποίησής του.  

Η δεύτερη διάσταση της γραφής του Φιλελέ είναι καθαρά στοχαστική νεωτερική, σχεδόν "διηγηματικού" χαρακτήρα, γεμάτη πλούσιες εικόνες που μένουν στον αναγνώστη και του δημιουργούν την ανάγκη να επανέλθει στο σώμα της συλλογής αρκετές φορές μέχρι να δρέψει το σύνολο των αρωμάτων της. Γιατί, επιπλέον, ο τρόπος, τα επιμέρους ποιήματα αλλά και η δομή της συγκεκριμένης ποιητικής συλλογής αποτελούν επί της ουσίας ένα ολοκληρωμένο ποιητικό «μυθ – ιστόρημα» όχι μόνο της Καταστροφής αλλά και του μόχθου, των προσπαθειών και του ψυχικού τοπίου των προσφύγων, όπως αυτό διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε στα χρόνια που ακολούθησαν, μέσα από τις προσπάθειες της πρώτης γενιάς προσφύγων να ξαναφτιάξουν τις ζωές τους στην Μάνα Ελλάδα. Του «ψυχικού τοπίου» τους, γιατί την Ελλάδα ως Ιδεατό Τόπο και Μάνα την είχαν πάντα μέσα τους. 

Είναι, όμως, καλύτερα να αφήσουμε τον λόγο του ποιητή να μας διηγηθεί το έργο του. Ένα έργο που δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ξεκινά με την υπόμνηση πως στη γη της Μικρασίας η ελληνική ψυχή ήταν παρούσα χιλιάδες χρόνια πριν την Καταστροφή. Από τότε που ο Μέγιστος Παππούς της Ποίησης, ο Όμηρος, ύμνησε τους καημούς που προκάλεσε η Ελένη και κατέστησε γνωστό σ’ όλη την Ανθρωπότητα ότι αυτά τα χώματα έχουν βαφτεί από παλιά με ελληνικό αίμα:  

Μην κλαις για την Ελένη

Μην κλαις για την Ελένη

ύπνος την έχει πάρει

στην αγκαλιά του Πάρη

στης θλίψης το κουβάρι

σαΐτα που υφαίνει.

Βέβαια, μετά την Καταστροφή, στην Μικρασία δεν υπάρχουν πια Έλληνες αλλά μόνο:  

Πατρίδες αλησμόνητες

Πατρίδες αλησμόνητες

βαριά τ’ αρώματά σας

μανάδες γλυκομίλητες

στα νανουρίσματά σας.

 

Σμύρνη, αρχόντισσα τρανή

Προύσα τραγουδισμένη

του Πόντου γη, μάνα σεμνή

Πόλη μου, δοξασμένη. 

Αυτές που το μίσος κατέστρεψε ανεπιστρεπτί: 

Μπεϊαλάν

Οι Τσέτες του Τοπάλ Οσμάν χιμήξαν στο χωριό μας

μόνους μας ξέχασ’ ο Θεός στο μαύρο ριζικό μας.

 

Σαν πεινασμένες ύαινες για αίμα διψασμένοι

ορμήξανε στα σπίτια μας μέρα καταραμένη.

 

Γέρους και γυναικόπαιδα μαζέψαν στην πλατεία

χαιρόταν με τον τρόμο τους όλη η συμμορία. 

Κι η συμφορά της Καταστροφής φαντάζει και είναι βαρύτερη, γιατί προηγήθηκε η Χαρά της Απελευθέρωσης της Σμύρνης. Αν και από την πρώτη στιγμή τα σύννεφα είχαν μαζευτεί βαριά πάνω από τον ουρανό της Ιωνίας:  

Προμήνυμα

Ήρθαν επιτέλους!

Ο μεταλλικός ήχος της χοντρής καδένας

έσπασε μεμιάς το θαμπό τζάμι του φόβου

ο καταγάλανος παφλασμός

αντιφέγγισε τ’ ουρανού το χρώμα

πόντισαν οι άγκυρες

βαθιά στα σωθικά του λιμανιού

άνοιξαν διάπλατες οι μπουκαπόρτες

ντύθηκε η προκυμαία στο χακί

ανοίξαμε τις καρδιές και τα σπίτια μας

φως ιλαρό σκόρπισε η αντάμωση

η μάνα μας δε μας απόκοψε

σαν βρέφη κρεμαστήκαμε στο ρωγοβύζι

και ήπιαμε, ήπιαμε, ήπιαμε...

 

κι ως το θολό μυαλό κατρακυλά στ’ αφιόνι

σάρκα τροφή για του πολέμου το κανόνι.

 

Έτσι το μοιραίο, σχεδόν προδιαγεγραμμένο, δεν άργησε να ‘ρθει:

1922 μ.Χ. (ΙΙ)

Στης Σμύρνης την τρελή φωτιά σφυριά με γύφτικα καρφιά

ξανά σταυρώνουν τον λαό πάνω σε πέτρινο σταυρό

μανάδες με μωρά παιδιά, μαχαίρια μέσα στην καρδιά

ναυάγια σ’ άπατο βυθό, λουλούδια σε βαθύ γκρεμό.

Με αποτέλεσμα οι Μικρασιάτες να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς, αναζητώντας νέες πατρίδες στην απέναντι ελληνική γη:

Προσφυγιά Ι

Εδώ, που λες, πλαγιάσαμε στην άμμο

η μοίρα μας μάς ξέβρασε στη Σάμο

κι άλλους τους πέταξε σε Χιο και Μυτιλήνη

έτσι το θέλησε του πόλεμου η δίνη.

 

Όπου έχτισαν τη νέα του ζωή σε συνθήκες αδιανόητες, ξεχασμένοι από Θεό κι ανθρώπους και με το τραύμα στην ψυχή: 

Χαθήκαμε στην Κοκκινιά

Χαθήκαμε στην Κοκκινιά

απ’ του Θεού το μάτι

γιατί στον άδικο ντουνιά

βασίλεψε η απάτη.

 

Μάνα μου

Μάνα μου, κλαίνε τα πουλιά κι εγώ μαζί τους κλαίω

παραμιλώ, παραπατώ και τον καημό μου λέω

άνθρωπο δεν απάντησα γλυκά να μου μιλήσει

στερέψανε οι αγκαλιές στης ανθρωπιάς τη βρύση.

 

Όμως δεν ξέχασαν, όπως δεν ξεχνούμε κι εμείς, οι απόγονοί τους άμεσα ή έμμεσα. Και δεν ξεχνούμε γιατί, ευαίσθητες φωνές όπως αυτή του Δημήτρη Φιλελέ, έταξαν το ταλέντο τους στην υπηρεσία της Μνήμης. 

Ομηρία

(Σφραγισμένα χείλια)

Γύρω χείλια σφραγισμένα δε μιλούν για το κακό

το λαμπάδιασμα της Σμύρνης, του καπνού τον πανικό

μόνο μάτια βουρκωμένα μ’ ένα δάκρυ που κυλά

όνειρα ξεριζωμένα στο λαιμό σφίγγουν θηλιά.

……….

Πίσω δεν γυρνούν τα χρόνια, τα ρολόγια προχωρούν

μόνο στα μαλλιά τα χιόνια τον καημό δεν λησμονούν

κι αν στης μοίρας το αδράχτι κόπηκε η χρυσή κλωστή

όρκο βάζουμε και άχτι η φωνή μας ν’ ακουστεί

μιαν αυγή που θα χαράξει και το δίκιο θα φανεί

η ζωή μας για να γίνει σαν και πρώτα γιορτινή.

 

Όπως ομολογεί ο ποιητής στο εισαγωγικό του σημείωμα στη συλλογή, παρουσιάζοντας με ενάργεια και συνοπτικά μέσα από ποιες «διαδρομές» και με ποια «εργαλεία»  κατόρθωσε να συνθέσει το έργο του:

«Ξεδιαλέγοντας τις ψηφίδες της μνήμης που η συνένωσή τους θα σχημάτιζε το πολυπρόσωπο μωσαϊκό της ποιητικής συλλογής Μυθ…ιστόρημα, ταξίδεψα μέσα στον ιστορικό χρόνο της τελευταίας εκατονταετίας της ελληνικής πραγματικότητας. Ό,τι αποτυπώθηκε με λόγο ποιητικό, ήταν ένα αξεδιάλυτο μείγμα αφηγήσεων αγαπημένων προσώπων που έζησαν στο πετσί τους το δράμα του ξεριζωμού, της προσφυγιάς, του πολέμου, της αδελφοσφαγής, της προδοσίας και προσωπικών βιωμάτων της μακράς πτωτικής πορείας της κοινωνίας, που μας οδήγησε στην πολυπλόκαμη κρίση αξιών και στον κατακερματισμό του κοινωνικού ιστού».

Είθε, λοιπόν, τα εκατό χρόνια από την Καταστροφή να σταθούν αφορμή για όλους μας, μέσα από την ανάγνωση και ενασχόληση με σημαντικά έργα που βλέπουν το φως της δημοσιότητας φέτος, όχι μόνο να αναστοχαστούμε το Γεγονός, αλλά και να οδηγηθούμε στην βαθιά κατανόησή του, καθώς και των επιδράσεών του στην ιστορία του τόπου, την ταυτότητα μας ως έθνος και το μέλλον μας ως λαός. Πρόκειται για μια μορφή «διεργασίας» του συλλογικού μας τραύματος. Κι αυτή η διεργασία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί αποκλειστικά με τη λογική, αλλά για να γίνει ολοκληρωμένα έχει απόλυτη ανάγκη τη συμμετοχή του συναισθήματός μας.

Αυτή την ιδιαίτερη όψη «διεργασίας» προσφέρει και διευκολύνει η ποιητική συλλογή «Ομηρία» του Δημήτρη Φιλελέ και γι’ αυτό είναι πολύτιμη. 

Πηγή πρώτης δημοσίευσης: 

Ομηρία, Δημήτρης Φιλελές, Εκδόσεις Αττικός (literature.gr)